Maximus Triumphator – Bolesław Pobożny (1224/27-1279)
Po śmierci Bolesława Krzywoustego nastąpił burzliwy okres w historii Polski zwany rozbiciem dzielnicowym. Rozdrobnione państwo polskie stanęło w obliczu ekspansji obcych sił, chcących wykorzystać skłóconych synów Krzywoustego oraz ich potomków. Spośród wielu książąt dzielnicowych w szczególny sposób wyłonił się książę kaliski Bolesław zwany przez ówczesnych Pobożnym, który położył podwaliny pod przyszłe zjednoczone Królestwo Polskie.
Data narodzin Bolesława nie jest jednoznacznie ustalona. Ocenia się, że przyszedł na świat między 1224, a 1227 rokiem jako dziecko Władysława Odonica i Jadwigi, prawdopodobnie córki namiestnika pomorskiego, Mściwoja I[1]. Był drugim pod względem starszeństwa wśród dzieci Odonica, zaraz po swoim bracie Przemyśle I. Miał jeszcze dwie młodsze siostry: Salomeę i Eufemię. Pierwsza została żoną Konrada I głogowskiego, druga poślubiła Władysława opolskiego.
Trudnym zadaniem jest uchwycenie wyraźnego wyglądu i charakterystyki wielkopolskiego księcia. Na szczęście z pomocą przychodzą kroniki oraz źródła ikonograficzne, dzięki którym możemy w pewnym stopniu zrekonstruować wizerunek
i charakter Bolesława. Na wszystkich pieczęciach książę występuje w hełmie. Wyjątkiem jest denar gdzie książę został przedstawiony na tronie. Z przedstawienia tego widać, iż Bolesław nie nosił zarostu i miał wysoko podgolone włosy. Rocznik Kapituły Poznańskiej i Kronika Wielkopolska podkreślają jego pobożność oraz rycerskość. Warto zaznaczyć, że wizerunek zawarty w kronikach jest podporządkowany schematom ideologicznym epoki. Należy go zatem traktować jako wizualizację cech pożądanych u każdego władcy[2].
Niewiele wiadomo na temat dzieciństwa Bolesława, można jednak przypuszczać iż odebrał staranne wykształcenie, gdyż potrafił czytać i pisać po łacinie. Ćwiczył się również
w sztuce wojennej i kulturze rycerskiej, przygotowując się razem z bratem do objęcia władzy
w Wielkopolsce. Będąc niepełnoletnim w chwili śmierci ojca w 1239 roku, Bolesław przeszedł pod opiekę Przemysła[3]. Dziedzictwo jakie otrzymali w spadku po Odonicu było okrojone terytorialne. Według słów Kroniki Wielkopolskiej ograniczało się do Ujścia Nakła oraz Śremu[4]. Reszta Wielkopolski znalazła się bowiem pod panowaniem śląskiej linii Piastów w osobie Henryka Pobożnego.
Sytuacja polityczna Wielkopolski po śmierci Władysława Odonica stanowiła wyzwanie dla młodych książąt. Oprócz monarchii Henryków śląskich na południu, na północy książęta pomorscy, Świętopełk[5] i Barnim I[6] oraz książę kujawski Kazimierz Konradowic[7] na wschodzie, również starali się rozszerzyć swoje wpływy na ziemiach Władysławowiców. W latach 1239-1241 książęta wielkopolscy ustabilizowali sytuację wewnętrzną, co pozwoliło na podjęcie skutecznej akcji restytucyjnej.
W tym celu zawiązali strategiczne sojusze z Piastami mazowieckimi i kujawskimi przeciwko książętom śląskim. Do 1243 roku odzyskali ziemię poznańską oraz gnieźnieńską. W 1244 roku zdobyli Kalisz, w 1247 Santok, a dwa lata później Rudę. W międzyczasie Bolesław poparł swojego brata w sporze pomiędzy rycerstwem, a duchowieństwem pod wodzą arcybiskupa poznańskiego Boguchwała II[8] o przywileje immunitetowe nadane przez Władysława Odonica w 1237 roku[9]. Od 24 kwietnia 1245 roku Bolesław może być uważany za pełnoletniego, gdyż podczas uroczystej mszy św. ku czci świętego Wojciecha w Gnieźnie, celebrowanej przez arcybiskupa Pełkę[10], Przemysł I pasował go na rycerza[11].
Od tego momentu nastąpił stopniowy wzrost znaczenia młodego Bolesława. Choć został on dopuszczony do współrządów, to faktyczna przewaga Przemysła była widoczna
w każdym aspekcie wspólnego panowania w Wielkopolsce. Niezadowolony z takiego stanu rzeczy Bolesław czynił przygotowania do samodzielnego sprawowania władzy. Dowodem tego było wyrobienie pieczęci oraz organizacja własnego dworu. Przemysł, niechętny wydzieleniu władztwa, w 1247 roku podarował Bolesławowi księstwo kaliskie, którego granice wyznaczały rzeka Prosna aż do Przemętu i dalej w stronę północną aż do rzeki Warty i stąd aż do rzeki Obry[12]. Jednak to nadal Przemysł skupiał w swym ręku większość ziem Wielkopolski, a co za tym idzie, większość siły politycznej i militarnej dzielnicy. W 1249 roku doszło do ponownego podziału Wielkopolski. Bolesławowi przypadła ziemia gnieźnieńska z pasem grodów nadnoteckich, z Ujściem i Czarnkowem. Księstwo kaliskie wróciło jednak pod władztwo Przemysła, powiększone o zdobytą na książętach opolskich ziemię rudzką.
Mimo tego krzywdzącego dla Bolesława podziału, ten zdecydował się wspomóc Przemysła podczas jego interwencji na Śląsku. Powodem był konflikt między Bolesławem II Rogatką[13], a jego bratem Konradem głogowskim. Konrad, domagający się własnej dzielnicy od Rogatki, zwrócił się o pomoc do książąt Wielkopolski. Wyprawa ta odniosła niebywały sukces, gdyż pojmano Rogatkę do niewoli (któremu później udało się zbiec) oraz przyłączono Wschowę wraz z okolicami[14].
Umocniwszy swoja pozycję w Wielkopolsce, Przemysł zdecydował się na ostateczne rozwiązanie rywalizacji z Bolesławem. Wiosną, 19 maja 1250 roku uwięził brata oraz zajął wszystkie jego posiadłości[15]. Nie jest do końca jasne dlaczego Przemysł zdecydował się na taki krok. Wskazuje się, że pragnął uniknąć bratobójczego konfliktu, który osłabiłby Wielkopolskę. Niewykluczone, że w ten sposób próbował usunąć zagrożenie ze strony Bolesława, wokół którego mogła skupić się opozycja możnych kontestujących jego władzę.
Bolesław wyszedł na wolność na Wielkanoc, w kwietniu 1253 roku[16]. Nie wiadomo dlaczego Przemysł uwolnił brata dopiero w tym czasie. Wśród przyczyn takiego postepowania wymienia się naciski ze strony możnych i duchowieństwa. Prawdopodobnym scenariuszem jest brak męskiego potomka w linii Przemysła, chcącego zachować jedynowładztwo w Wielkopolsce. W tym wypadku naturalnym dziedzicem był Bolesław,
o czym świadczy zmiana stosunku źródeł do młodego księcia[17].
Ostateczny podział Wielkopolski został ustalony na wiecu w Pogorzelicy w maju 1253 roku. Na mocy jego postanowień, Bolesław otrzymał Gniezno, Kalisz, Rudę, Giecz, Bnin i Biechowo. Utracił jednak Nakło i Ujście[18]. We wrześniu 1254 roku książęta podjęli wspólną wyprawę przeciwko Henrykowi III Białemu oraz książętom pomorskim. W 1256 roku Bolesław poślubił córkę króla węgierskiego Beli IV – Jolantę Helenę, umacniając tym samym sojusz z księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym. Żoną Wstydliwego była bowiem św. Kinga, która z kolei była starszą siostrą Jolenty. W ten sposób Piastowie wielkopolscy stanęli po stronie węgierskich Arpadów, rywalizujących z czeskimi Przemyślidami o dziedzictwo austriackich Babenbergów[19].
Śmierć Przemysła I 4 czerwca 1257[20] roku stworzyła sytuację, w której Bolesław mógł wyjść z cienia brata i objąć samodzielne rządy w całej Wielkopolsce. Choć Przemysłowi I urodził się 14 października pogrobowy syn – nazwany na cześć ojca Przemysłem, to Bolesław otoczył opieką małoletniego bratanka do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności. W latach 1258–1261 Bolesław zaangażował się długotrwały
i wyniszczający dla obu stron konflikt z Kazimierzem I Kujawskim i jego sprzymierzeńcem Świętopełkiem pomorskim o kasztelanię lądzką. Mając w pamięci nieudany próbę zdobycia kasztelanii, jeszcze za życia Przemysła I, Bolesław zdecydował się poszukać wsparcia
w wyprawie przeciwko Kujawom. W tym celu książę wielkopolski zmontował koalicję książąt w skład której weszli: Warcisław III książę zachodniopomorski, Siemowit – książę Mazowsza, książę krakowski Bolesław Wstydliwy i Romanem książę Halicza. Wojna zakończyła się osobistym i politycznym zwycięstwem Bolesława. Część spornej kasztelanii wróciła dzięki układowi rozejmowemu z 29 listopada 1259, jednak Kazimierz zwlekał
z wykonaniem postanowień tego układu, co doprowadziło w 1261 do nowej wyprawy zakończonej zajęciem całości kasztelanii[21].
O wzroście znaczenia Bolesława wśród książąt piastowskich, niech świadczy fakt, iż w 1262 roku wobec tragicznej śmierci z rąk litewskich Siemowita mazowieckiego i niewoli jego syna Konrada, książę wielkopolski objął dwuletnią regencję nad małoletnim księciem Bolesławem[22]. Również wydarzenia na Kujawach nie umknęły uwadze ostatniego
z Władysławowiców. Do ponownej interwencji Bolesława w sprawy Kujaw doszło w 1268. Powodem interwencji była postawa Siemomysła, syna Kazimierza Kujawskiego, nadającego stanowiska państwowe możnym pochodzenia niemieckiego, co w oczywisty sposób nie podobało się lokalnemu rycerstwu. Demonstracja siły Bolesława zmusiła Siemomysła do oddania kasztelanii kruszwickiej w zamian za mediację. Książe inowrocławski nie zaniechał jednak dotychczasowej polityki, co zakończyło się wybuchem buntu i zajęciem przez Bolesława Inowrocławia (1271–1273). Wprawdzie w 1273 oddał księstwo bratu Siemomysła Leszkowi Czarnemu=, lecz Radziejów, Kruszwica i Bydgoszcz pozostały przy Wielkopolsce[23].
Lata samodzielnych rządów Bolesława Pobożnego to okres uspokojenia sytuacji wewnętrznej w Wielkopolsce. Głównymi kierunkami polityki wewnętrznej księcia były sprawy nadań i przywilejów dla poszczególnych grup społecznych: duchowieństwa, rycerstwa, mieszczan oraz Żydów. Jako swą siedzibę Bolesław obrał Kalisz, który za jego panowania stał się jednym z głównych ośrodków władzy politycznej, ekonomicznej
i wojskowej nie tylko Wielkopolski, ale również ziem polskich. Wraz z ekspansją terytorialną Kalisz zyskał na znaczeniu jako miasto leżące najbliżej granicy śląskiej oraz Krakowa, czyli miejsc gdzie koncentrowały się wysiłki dyplomatyczne Pobożnego[24].
Z lat 1257-1272 Bolesław wystawił jedynie kilka dokumentów dla duchowieństwa świeckiego oraz jeden dla kościoła parafialnego w Międzyrzeczu[25]. Lwia ich część dotyczyła bowiem klasztorów położonych na terenie Wielkopolski, bądź tez posiadających w jej granicach majątki czy dochody immunitetowe. Wspierał również zakony rycerskie bożogrobców, templariuszy i joannitów[26]. Za panowania Bolesława miały zostać ufundowane kościół pw. Św. Mikołaja w Kaliszu, konwenty franciszkańskie w Kaliszu (1257-1259),
w Gnieźnie, (1270), w Śremie (ok. 1270), Pyzdrach (1277) oraz Obornikach (1279)[27]. to również fundacja Właśnie fundacje na rzecz duchowieństwa zakonnego oraz przywiązanie do Kościoła miały w przyszłości zapewnić mu przydomek Pobożny. W tym miejscu warto wspomnieć o roli jego żony Jolenty, której wpływ jest również widoczny w działalności fundacyjnej księcia[28].
Szczególną wagę Bolesław przywiązywał do osadnictwa miejskiego oraz wiejskiego. Książę wydał szereg dokumentów i przywilejów lokacyjnych m.in. dla Kłecka w 1255, Kcyni w dniu 29 czerwca 1262 roku, czy Zdun w 1267. W przypadku wsi nadania otrzymały wieś Pniewo (3 czerwca 1264), Jerzeń, Jerzykowo i Siemanowo (30 czerwca 1266), a także wieś Borzykowo (2 lub 6 czerwca 1272)[29].
Również Żydzi otrzymali przywileje od Bolesława Pobożnego. Statut nadany 16 sierpnia 1264 roku w Kaliszu regulował status ludności żydowskiej obejmując ja ochroną ze strony panującego, gwarantując nietykalność cielesną, odrębne sądownictwo oraz swobodę handlu[30]. Warto zaznaczyć iż połowa zawartych w statucie artykułów dotyczy kredytu[31].
Po ustabilizowaniu sytuacji na wschodzie, Bolesław zwrócił swą uwagę na zachodnią granicę. Na pierwszy plan polityki zagranicznej bardzo szybko wysunęła się sprawa regulacji stosunków z Brandenburgią. Świadomy rosnącej potęgi Brandenburgii w regionie, Bolesław próbował kontynuować politykę równowagi Przemysła I doprowadzając w 1260 do małżeństwa najstarszej córki brata – Konstancji z Konradem z dynastii askańskiej. Wianem jakie wniosła Konstancja była kasztelania santocka, za wyjątkiem tegoż grodu[32]. Była to cena powstrzymania agresywnej polityki Brandenburczyków, podjęta w porozumieniu
z rycerstwem na wiecu w Poznaniu dnia 1 lipca 1260. Wydawałoby się, że układ ten zaspokoi agresywne zapędy Niemców, jednak w 1265 złamali oni postanowienia zajmując jedną z przygranicznych fortec. Szereg zabiegów dyplomatycznych powziętych przez Bolesława doprowadził do zawarcia nowego układu, na mocy którego Polacy spalili umocnienia brandenburskiego Drezdenka, zaś Niemcy umocnienia Santoka. W 1269 konflikt z Brandenburgią wszedł w nową fazę. Zarówno jedna, jak i druga strona wzmacniała swoje granicę budując grody w Sulęcinie i Międzyrzeczu. Szturm Międzyrzecza podjęty przez Ottona III Pobożnego[33] został skutecznie odparty co umożliwiło Bolesławowi w grudniu 1269 spustoszenie ziemi lubuskiej (Podczas tej wyprawy spalono m.in. nowo wybudowany gród w Sulęcinie). Obie strony odbudowały też grody w Santoku i Drezdenku. Niestety ten ostatni został w 1270 opanowany przez Brandenburgię. Z tego też powodu na wiosnę 1271 roku Bolesław zorganizował wielką wyprawę na kasztelanię santocką i Nową Marchię, nie odzyskując utraconych w poprzednim roku grodów. Wojna z Askańczykami nie została ograniczona tylko do pogranicznych terenów wielkopolskich. Bolesław próbował również pośrednio wpływać na konflikt z Brandenburgią. W 1272 udzielił pomocy Mściwojowi II odzyskując dla niego Gdańsk. Konsekwencją tej współpracy był zawarty już po śmierci Bolesława układ w Kępnie[34]. W tym samym roku ruszyła jeszcze jedna wyprawa przeciw Brandenburgii. Dowództwo nad nią nominalnie objął bratanek Bolesława, Przemysł II.
W rzeczywistości wyprawą kierowali doświadczeni dowódcy tacy jak wojewoda poznański Przedpełk herbu Łodzia, czy kasztelan kaliski Janek[35]. Przedsięwzięcie odniosło sukces, gdyż odzyskano Drezdenko i Strzelce Krajeńskie. Ostatnią kampanię przeciwko Brandeburczykom Bolesław podjął latem 1278 wyruszając do Nowej Marchii. docierając aż pod Myślibórz
i zdobywając ostatecznie Santok.
Od początku lat siedemdziesiątych Przemysł II stał się istotnym graczem
w polityce zewnętrznej i wewnętrznej Wielkopolski. W 1273 po zwycięskiej wyprawie przeciw Brandenburgii zaczął nalegać stryja, aby ten wydzielił mu ojcowiznę. Pamiętając spór ze swym bratem oraz pod presją możnych wyraził na to zgodę i wydzielił mu dzielnicę poznańską. Chcąc związać bratanka ze swoją polityką, ożenił go z Ludgardą córką księcia meklemburskiego Henryka Pielgrzyma, a wnuczką księcia zachodniopomorskiego Barnima I. Małżeństwo to miało wesprzeć antybrandenburski sojusz z Pomorzem Zachodnim. Polityczne drogi książąt wielkopolskich rychło się jednak rozeszły, gdyż Przemysł II związał się z Henrykiem IV Probusem, zaś Bolesław korzystając z uwięzienia śląskiego Piasta w 1277 próbował wymusić na nim ustępstwa finansowe. Politykę tę wsparł Bolesław, wydając swoją pierworodną córkę Elżbietę za księcia legnickiego Henryka V Brzuchatego. Nie mając jednak męskiego potomka, pozostawił całość swojego dziedzictwa jedynemu bratankowi.
Bolesław Pobożny zmarł 7 lub 13/14 kwietnia 1279 roku w Kaliszu[36]. Zgodnie z ostatnią wolą przekazał opiekę na żoną i córkami oraz tron księstwa gnieźnieńsko-kaliskiego swemu bratankowi, który w niedługim czasie koronował się na pierwszego po rozbiciu dzielnicowym króla Polski. W świadomości późniejszych pokoleń Bolesław zapisał się jako jeden z zdolniejszych dzielnicowych książąt, który położył podwaliny pod przyszłe zjednoczenie ziem Królestwa Polskiego. Jan Długosz nazwał go Maximus Triumphator – „największy zwycięzca nad Niemcami, ale również władca tak potężny iż nie bał się żadnego króla”[37].
Jakub Smarzyński
Bibliografia
Źródła:
Kronika Wielkopolska
Opracowania:
Hlebionek M., Bolesław Pobożny. Wielkopolska na drodze do zjednoczonego królestwa (1224/1227 – 6, 13 lub 14 IV 1279), Kraków 2017.
Jasiński K., Genealogia Piastów Wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1995, nr 2, s. 34-66.
Stefaniak P. Błogosławiona Jolenta,
Tomczak M., Statut kaliski – czego dotyczył akt prawny wydany przez Bolesława Pobożnego?
[1] K. Jasiński, Genealogia Piastów Wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1995, nr 2, s. 38.
[2] M. Hlebionek, Bolesław Pobożny. Wielkopolska na drodze do zjednoczonego królestwa (1224/1227 – 6, 13 lub 14 IV 1279), s. 210-211.
[3] Prawną opiekunką Bolesława była ich matka Jadwiga, o czym świadczą dokumenty wystawione wspólnie z jej synami. Jadwiga pojawia się na nich do 1245 roku wyłącznie w towarzystwie młodszego z książąt. Przemysł pełną opiekę nad brate przejął dopiero po śmierci ich matki. M. Hlebionek, dz. cyt., s. 29.
[4] Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, oprac. B. Kurbis, Warszawa 1965 s. 216-217.
[5] Świętopełk II Wielki (1195-1266), książę Pomorza Gdańskiego z dynastii Sobiesławiców, syn Mściwoja I.
[6] Barnim I Dobry (1210-1278), książę szczeciński i pomorski z dynastii Gryfitów, syn Bogusława II.
[7] Kazimierz I Kujawski (1211-1267), syn Konrada Mazowieckiego, książę kujawski.
[8] Boguchwał II (zm. 1253), biskup poznański.
[9] Chodzi o przywilej dla Kościoła poznańskiego wyłączający ludność z dóbr biskupich z wszelkich powinności wobec księcia, Kronika Wielkopolska, s. 312.
[10] Pełka zwany też Fulko (zm. 1258), kanonik krakowski, wiślicki oraz kantor gnieźnieński, od 1232 arcybiskup gnieźnieński.
[11] Kronika Wielkopolska, s. 226.
[12] Tamże, s. 227.
[13] Bolesław II Rogatka (1220/1225-1278), książę śląski, syn Henryka II Pobożnego.
[14] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 43.
[15] Kronika Wielkopolska, s. 236.
[16] Tamże, s. 241.
[17] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 51.
[18] Tamże, s. 52.
[19] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 77.
[20] Kronika Wielkopolska, s. 257.
[21] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 90.
[22] Kronika Wielkopolska, s. 274-275.
[23] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 102.
[24] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 220.
[25] Tamże, s. 112.
[26] Tamże, s. 124.
[27] Tamże, s. 125.
[28] P. Stefaniak, Błogosławiona Jolenta, s. 44-49.
[29] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 130.
[30] Szerzej na temat postanowień Statutu w M. Tomczak, Statut kaliski – czego dotyczył akt prawny wydany przez Bolesława Pobożnego?
[31] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 131.
[32] Kronika Wielkopolska, s. 269-270.
[33] Otton III Pobożny (zm. 1267), margrabia brandenburski z dynastii askańskiej.
[34] M. Hlebionek, dz. cyt., s. 195.
[35] Kronika Wielkopolska, s. 295-296.
[36] M. Hlebionek, dz. cyt. s. 202.
[37] Tamże.