Statut kaliski został wydany 16 sierpnia 1264 roku w Kaliszu przez Bolesława Pobożnego (żył ok. 1224-1279), który był księciem wielkopolskim w okresie rozbicia dzielnicowego, rządzącym m.in. Kaliszem i Gnieznem. Pośród jego dokonań należy wymienić wydanie Statutu kaliski – aktu prawnego, który regulował sytuację ludności żydowskiej zamieszkującej jego ziemie.
Żydzi byli obecni w Polsce przynajmniej od X wieku, a ich obecności w kraju zawdzięczamy m.in. relacje historyczne dotyczące państwa polskiego. Jednym z handlarzy, który przemierzając Europę dotarł także do Polski, był Ibrahim Ibn Jakub. Pozostawił on po sobie cenne informacje o kraju Polan, które stanowią jedno z podstawowych źródeł do badania wczesnych dziejów państwowości polskiej. Wkrótce do państwa Piastów zaczęło napływać więcej ludności żydowskiej, która uciekała m.in. przed pogromami w Czechach mającymi miejsce podczas wypraw krzyżowych. Nie bez znaczenia dla migracji ludności były także zniszczenia spowodowane przez najazdy mongolskie w połowie XIII wieku, które spowodowały wyludnienie wielu terenów. W tej sytuacji polscy władcy starali się o pozyskanie ludności, która mogła przynieść rozwój państwu – bardzo chętnie przejmowano rozwiązania prawne oraz zachęcano do przybycia Niemców oraz Żydów, którzy częstokroć posiadali coś, co dziś nazwalibyśmy „wysokimi kwalifikacjami”. Żydzi byli bowiem zarządcami książęcych majątków, odpowiadali także za mennice. Tak np. pradziadek Bolesława Pobożnego, Mieszko III stary (założyciel wielkopolskiej linii Piastów), mianował Żydów zarządcami swoich mennic, o czym świadczą wybite w jego czasach brakteaty, czyli niewielkich rozmiarów monety, które posiadają napisy w języku hebrajskim, polskim oraz knaan – zapisane literami hebrajskimi.
Obecność stosunkowo nielicznej grupy ludności, która odróżniała się od pozostałych, powodowała konflikty – tak działo się w wielu państwach europejskich. Również w Polsce Żydzi byli wyrzucani z cechów rzemieślniczych, do których wzbraniano im dostępu. Miało to duży wpływ na dobór fachów, w których kształcili się Żydzi. Ze względu zaś na napięcia między polską i niemiecką oraz żydowską ludnością należało wprowadzić prawne uregulowania chroniące mniejszość. Warto podkreślić, że w tamtych czasach większą rolę odgrywały różnice religijne niż te dotyczące pochodzenia etnicznego, stąd linie podziału przebiegały głównie na linii chrześcijanie – niechrześcijanie.
Bolesław Pobożny, któremu musiało zależeć na harmonijnej koegzystencji różnych grup społecznych na jego ziemiach, 16 sierpnia 1264 wydał Statut kaliski. Dokument ten był ewenementem na ziemiach polskich, w całej zaś Europie tego rodzaju rozwiązania dopiero stawały się częstsze (np. na Węgrzech, w Czechach i w Austrii). Celem Statutu było zagwarantowanie ochrony prawnej Żydom z uwzględnieniem specyfiki wynikającej z różnic między ludnością żydowską a pozostałą. Dlatego też Bolesław Pobożny zdecydował o wzięciu Żydów pod królewską ochronę i zapewnieniu im odrębnego sądownictwa, zagwarantowaniu im nietykalności cielesnej oraz swobody handlu. Poniżej zostaną przedstawione najciekawsze zapisy, które znalazły się w Statucie kaliskim.
Statut składał się z 36 punktów. Czytając go dziś możemy potraktować dokument jako zwierciadło odbijające w dużej mierze problemy, które trapiły ówczesne społeczeństwo.
Dużo miejsca w statucie kaliskim zostało poświęcone oprocentowanym pożyczkom. Ówcześnie, zgodnie z doktryną kościoła, uważano bowiem, że chrześcijanie nie mogą pożyczać pieniędzy na procent. Żydzi, jako wyznawcy innej religii, nie posiadali takiego zakazu. Kwestie te zostały uregulowane m.in. w punktach 2-7 Statutu:
- Kiedy chrześcijanin pozywa na żyda o zastaw, żyd zaś utrzymuje, że żadnego nie wziął, wtedy żyd przysięgą się uwolni.
- Kiedy chrześcijanin utrzymuje, że na zastaw od żyda mniej pieniędzy otrzymał, aniżeli żyd teraz żąda, żyd przysięgą dowód złoży.
- Kiedy żyd, nie mając świadków, utrzymuje, że chrześcijanin zastaw wypożyczył, chrześcijanin się odprzysięże.
- Prócz rzeczy kościelnych i krwią zabarwionych wolno żydom wszystko brać w zastaw.
- A gdyby zastaw jaki był kradziony, żyd się odprzysięże, że o kradzieży nie wiedział, a chrześcijanin winien mu kapitał na zastaw ten wypożyczony z procentem zapłacić.
- Kiedy zastaw chrześcijanina przez ogień lub kradzież u żyda zginie, żyd od nalegającego chrześcijanina przysięgą się uwolni.
Czytelnik może zdziwić się, że przysięga była dość znaczącym środkiem dowodowym, ale faktycznie w ówczesnych czasach takie pojmowanie przysięgi było powszechne. Oprócz bowiem pierwiastka „osobistego” (związanego z honorem i podobnymi mu wartościami) zawierała ona także element religijny. Można założyć, że uważano, iż nikt o zdrowych zmysłach nie zaryzykuje życia wiecznego dla oszustwa dokonanego w życiu doczesnym.
Interesujące uregulowanie zawiera punkt siódmy. W myśl niego za niezawinioną utratę rzeczy stanowiącej przedmiot zastawu, Żyd, u którego zastaw taki się znajdował, nie odpowiada.
Punkty 9-12 Statutu wskazują natomiast na ochronę życia i zdrowia ludności żydowskiej:
- Za zranienie żyda słuszna kara i koszta kuracji.
- Za zabicie żyda słuszna kara i konfiskata majątku.
- Za uderzenie żyda kara zwyczajna w kraju.
- Żydzi ceł większych od mieszczan nie płacą.
Wreszcie bodaj najciekawszymi wydają się być punkty dotyczące posądzania Żydów o zachowania, o które w ówczesnych czasach byli oskarżani w sposób stereotypowy (te mity i stereotypy przetrwały zresztą dość długo…):
- Nie wolno żydów oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej.
- Mincarzom nie wolno chwytać żydów pod pretekstem, że fałszują pieniądze.
Statut kaliski zawiera jeszcze więcej ciekawych postanowień. Z całą pewnością warto się z nimi zapoznać i zachować pamięć o Statucie oraz władcy, który go wydał, gdyż ten akt prawny zajmuje bardzo ważne w miejsce w historii Wielkopolski, Polski oraz historii Żydów w Polsce. Warto dodać także, że Kazimierz Wielki rozszerzył obowiązywanie Statutu kaliskiego na całe Królestwo. Statut zaś pozostawał fundamentem do którego odnoszono się myśląc o regulowaniu położenia prawnego ludności żydowskiej w Polsce.
Fragmenty bogato zdobionego bibliofilskiego wydania Statutu kaliskiego, które zostało sporządzone w 1928 r. przez Artura Szyka, można zobaczyć na tej stronie: http://statutkaliski.allerhand.pl/statut-kaliski/.
Nowszy reprint Statutu, który został wydany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, przekazano zaś miastu Kaliszowi w 2017 roku.
Marcin Tomczak